Kalani a Santyaago

Fram Wikipidia

Santyaago wena Panish kalani a di Panish Wes Indiz widin di Vaisrayalti a Nyuu Spien, ina di Kiaribiyan riijan. Ilokieshan a di prezent-die ailant ah nieshan a Jumieka.

Prii-Kolombian Jumieka[change up | change up di source]

Rong 650 KI, Jumieka weh-kalanaiz bai di piipl a di Ostionaid kolcha, uu eh laikli koh frah Sout Amoerka.[1] Aligeta Pan ina Manchesta Parish ah Likl Riva ina Sint An Parish de mongx di hoerlies nuo sait fi demya Ostionaid piipl, uu eh-lib nier di kuos ah extensivli ont fi toerkl ah fish.

Rong 950 KI, di piipl a di Meilakan kolcha sekl pah buot di kuos ah di intiiria a Jumieka, aida bai abzaab di Ostionaid piipl ar kuo-inabit di ailan wid dem. Di Taino kolcha divelop pah Jumieka rong 1200 KI.[1]

Deh bring frah Sout Amoerka wah sistim fi riez kasaava, ar yuka, nuo az "conuco."[2] Fi had nyuuchrient tu die sail, di Taino bon luokal bush ah chrii ah iipop di ashiz ina bofo moun, ah den deh plaant kasaava kotin in hit.[2] Muos Taino eh-lib ina laaj soerkiula bilding (bohios), kanschok wid ud puol, schraa wiiv, ah paam liif. Di Taino eh-spiik wah Arawak languij ah neh ab no raitn. Som a di woddem deh yuuz, laka barbacoa ("babikiu"), hamaca ("amok"), kanoa ("kunu"), tabaco ("tubako"), yuca ("yuka"), batata ("swiit pitieta"), ah juracán ("orikien"), sens ingkaapariet ina Patwa azwel Panish ah Ingglish.

Kolombos[change up | change up di source]

Krixtifa Kolombos siel out pah ih sekan vayij tu di Amoerkaz pah 24 Septemba 1493.[3] Pah 3 Novemba 1493, ih lan pah wah ailan we ih niem Daminiika. Pah 22 November, ih lan pah Ispanyuola ah pen soh taim fi expluor di intiiria a di ailan fi guol. Ih lef Ispanyuola pah 24 Iepril 1494, ah araiv a di ailan a Juana (Kyuuba) pah 30 Iepril ah Jumieka pah 5 May. Ih expluor di sout kuos a Juana bifuo ih ritoern bak tu Ispanyuola pah 20 August. Afta ih tan de fi a taim pah di westan hen, nowadiez Ieti, ih fainali ritoern bak tu Spien.

Kolombos ritoern tu Jumieka juurin ih fuot vayij tu di Amoerkaz. Ih ena-siel rong di Kiaribiyan fi nieli a ier wen wah staam biich ih shipdem ina Sint Anz Bie, Jumieka, pah 25 Juun 1503.

Fi wan ier Kolombos ah ih mandem rimien schran pah Jumieka. Wah Paniad, Diego Mendez, ah soh nietiv pagl wah kunu fi get elp frah Ispanyuola. Di ailan gobna, Nicolás de Ovando y Cáceres, eh-dites Kolombos ah ih obschok aal efoert fi reskiu im ah ih mandem. Miintaim, Kolombos alejidli mezmaraiz di nietivdem bai karekli pridik wah luuna iklips fi 29 Febiweri 1504, bai yuuz di Ifemeris a di Joerman aschranama Regiomontanus.[4] Elp fainali araiv, fram di gobna, pah 29 June 1504, ah Kolombos ah ih mandem araiv ina Sanlúcar de Barrameda, Kiastiil, pah 7 Novemba 1504.

Sekan vayij a Kolombos, 1493[change up | change up di source]

Fuot vayij a Kolombos, 1503[change up | change up di source]

Di Sivil kalani[change up | change up di source]

Di Panish Empaya bigin di ofishal gobanans a Jumieka ina 1509, wid faamal akiupieshan a di ailan bai kangkuistaduor Wan di Eskivel (Juan de Esquivel) an ih mandem. Eskivel eh-akompini Kolombos pan ih sekan chrip gaa di Amoerkaz ina 1493 ah weh-patisipiet ina di inviejan a Ispanyuola. Wan deked lieta, Fraya Baatalame de las Kiasas (Bartolomé de las Casas) rait di Panish aatariti dem bout Eskivel kandok juurin di Igwei masakraa a 1503.

Di fos Panish seklment eh-foun ina 1509 nier Sint Anz Bie ah niem Sivil. Ina 1534 di sekladem muuv gaa wah nyuu, eltia sait, we deh niem Vila de la Viega (Villa de la Vega), ush di Ingglish riiniem Panish Tong wen deh kangka di ailan ina 1655. Disya seklment saab az di kiapital a buot Panish ah Ingglish Jumieka fran ifongdieshan ina 1534 antel 1872, afta wetaim di kiapital eh-muuv gaa Kinston.

Di Paniaddem insliev wuoliip a di nietiv piipl. Deh uobawok dem ah aam dem tu di paint we nof a dem perish widin fiti ier afta di Yuropiyandem araiv. Sobsikuent, di lak a indijinos apachuniti fi lieba eh-men bai di chanspuot a Afrikan sliev.[5] Disapaint ina di lak a guol pah di ailan, di Panish mienli yuuz Jumieka az milichri bies fi soplai deh kalanaizin efoert ina di mienlan Amoerkaz.[6]

Di Panish kalanisdem neh kyaa no uman wid dem ina di fos expidishandem so deh tek Taino uman fi deh kaman-laa waif, we rizolt ina mestiizo pitni.[7] Sexyual voilens wid di Taino umandem bai di Panish eh aalso kaman.[8][9]

Alduo di Taino refa tu di ailan az "Xaymaca," di Panish grajual chienj di niem tu "Jamaica."[10] Ina di suo-kaal Admiral map a 1507 di ailan eh-liebl az "Jamaiqua" ah ina Piita Maata wok "Deked" a 1511, ih refa tui az buot "Jamaica" ah "Jamica."[10]

British kangkues[change up | change up di source]

Ina liet 1654, Ingglish liida Aliva Kramwel laanch di Westan Dizain aamaada gens fi Spien kalanidem ina di Kiaribiyan. Ina Iepril 1655, Jinaral Raboert Venablz liid di aamaada ina wah atak pah Spien fuot a Santo Dominggo, Ispanyuola. Ousomeba, di Panishdem ripols dis puoli exikyuut atak, nuo az di Siij a Santo Dominggo, ah di Ingglish chuupdem suuh get desimiet bai diziiz. [3] [4][5]

Wiik wid fiiva ah a-luk fi a hiizi vikchri afta deh difiit a Santo Dominggo, di Ingglish fuos den siel fi Jumieka, di onggl Panish Wes Indiiz ailan we neh ab no nyuu difensiv wok. Ina Mie 1655, rong 7,000 Ingglish suoja lan nier Jumieka Panish Tong kiapital. Di Ingglish inviejan fuos kuiktaim uobapowa di sumaal nomba a Panish chuup (a di taim, du wuola Jumieka papilieshan eh-nomba onggl rong 2,500).[6]

Raichuu di falarin ierdem, Spien ripiit-ripiit atemp fi rikiapcha Jumieka, ah ina rispans ina 1657 di Ingglish Gobna a Jumieka invait bokanier fi bies dehself a Puot Rayal pah Santyaago, fi elp difen gens Panish atak. Spien neba get fi rikiapcha Jumieka, sens deh luuz di Bakl a Uochi Rayos ina 1657 ah di Bakl a Rayo Nuevo ina 1658. Fi Ingglan, Jumieka wena-go bi di 'daga we paint a di aat a di Panish Empaya,' alduo dehtaim de iwena pozeshan we riili neh ab nof ikanamik valiu.

Yuropiyan kalani ina di Kiaribiyan ina 1600[change up | change up di source]